[20 Ocak 2014]
(29 Eylül 1912 – 30 Temmuz 2007)
İtalyan yeni gerçekçiliği içine doğsa da doğrudan kendi gerçekliğine dalan, ha bire araştıran, doğal eğilimleri nedeniyle başka şeylerin, başka görüntülerin peşindeki yönetmen. Filmlerinin en güzel ve kendine has özelliklerinden bana göre başta geleni gerçek zaman ile film zamanını eşitlediği, birbirine yaklaştırdığı, amaçsız görünen, akıp giden plan-sekansları. Belki kamera kaydırmasını da söylemeli. Aynı çaptaki yüksek sanatçılar, filmcilerle nasıl bir rekabeti vardı acaba? 18-19. yüzyılların büyük sanatçıları, yaratıcıları gibi 1960 – 1990’lar da çok büyük sinemacıları aynı zamana, algı dönemine sıkıştırdı gitti. Örneğin Andrey Tarkovski onun olanaklarını kıskanıyor, tarzını ise neredeyse sorumsuzluk, hafiflik gibi görüyordu, beğenemiyordu. Keh keh, sonunda elindeki büyük kozu senarist Tonino Guerra’yı almayı veya paylaşmayı başardı.
Antonioni’nin İletişimsizlik Üçlemesi (dörtlemesi olarak da görenler var) ile renkli film dönemi olan İl Deserto Rosso, Blow-up (Cinayeti Gördüm), Zabriskie Point ve Professione Reporter (Passenger) filmleri birbirinden ayırılmalı. Elbette hepsinde aynı sanatçı ruhun duyarlılıkları ve merceğe almaları var. Renkli çekmeye başlayınca Hegel’in renk kuramından hareketle renkleri de etkin kullanmaya, renklerle sürüklenmeyip renkle anlatmaya başlamış. Simgeselliği bir boyut kazanmış. Bütün filmleri içinde belki zamanın ruhuna kapılarak en umutlu olduğu, iletişimsizlik ve soyutlanmadan en arınık filmi, ironik şekilde bir dönem filmi olan Zabriskie Point’te. Ve güzelliğin peşine takılmış olmalı ki, en sıcak renkleri, ruha dokunan ritmi bu dönemin son filmi Professione Reporter’da. Nasıl olduysa bu filmin bir de dindar, Hıristiyansı, teslimiyetçi bir havası var. Tüm geçmişinden kurtulmak, kaçmak teması aynı anda hem olumsuz ve günah, hem de bireyi açmazına, ölümüne, aydınlanışına taşıdığı için kutsal.
Türkiye’de ilk olarak Bulutların Ötesinde filmini İstanbul Film Festivali’nin oluşturduğu vaha atmosferi sayesinde aşağı yukarı çekildiği zamanlarda, İstanbul sinemalarında ticari gösterimde izlemiştim. Galiba bir kenara hakkında bir şey anlamadığımı yazmıştım. Yönetmenin atmosfer sahibi olduğu, baştan kolay defedilemeyeceği belliydi. Şimdi belli başlı filmlerini topluca, yeni teknoloji yardımıyla ticari döngüden bağımsız olarak izleyebiliyorum.
Burada bu kendi başına evde film izlemeyle filmlerin toplumsallaştırıcı, kamuoyu kurucu, kültür yapıcı öğe oluşları baypas oluyor. Filmler karanlık ama sıcak salonlarda bizi dokunmadan, görmeden birbirimize açma işlevlerini otomatik taşıyamıyorlar. Herkes kendi salonuna, içine, ev-sineması sınırlarına çekilebiliyor. Sosyal değil bireysel ve tiyatro gibi değil kitap gibi tüketilen sinemanın nimetleri ve külfetleri benim için öngörülmedik.
Bergman gibi Antonioni de hani nerdeyse ölene kadar sinemayı bırakamadı, diyeceklerini bitiremedi. Yalnız sinema eğitmenleri onun erken dönem siyah beyaz filmleriyle Professione Reporter filmine kadarki filmlerini inceler önemser, sonraki filmlerine pek girmezler. Üstat piyasada görünmeyi abartmış, zamanında köşesine çekilmemiş muamelesi yaparlar. Ben bu eleştirel tavrın tutarlı olduğunu öngörüyorum, ama bakacağım. Sinemaya akışkanlığı, duruluğu getirmiş saydığım Antonioni ne yapsa izin verme, sayma gereği duyuyorum. İzleyicisinin imgesini, duygularını ömür boyu bırakmaz. Alt arkadan hep hava ve ses vermeye devam eder, baba. Kapitalizme de burjuvaziye de candan karşı olduğunu sanıyorum. Yalnız o kamerasını ilk uzun metrajlısından itibaren kitlelere, emekçilere değil küçük burjuva orta sınıfa, hatta onların da duyarlı azınlığına çevirdi. Sinema şiirini öyle kurgulamayı yeğledi.
Pier Paolo Pasolini’nin Porcile filminde Antonioni’nin İl Deserto Rosso ve Zabriskie Point filmleriyle bir bağlantı, renk ve atmosfer benzerliği, aynı şeyi söylememe ama ötekini dikkate alma ve ona antitez geliştirme bilinci veya dürtüsü hissediliyor, seziliyor.
Hakkında sarf edilmiş birkaç söz: “Antonioni’nin kamerası her zaman alternatifi, alışılmışın dışında olanı, konudan sapanı gösterir.” Calderon de la Barca
“Gene de bir yönetmen zaman zaman oyuncu olarak beş para etmez insanlarla çalışmak zorunda kalır. Buna karşın, Antonioni’nin Serüven [L’avventura] ya da Orson Welles’in Yurttaş Kane filmlerindeki oyunculuk çalışması ne müthiştir!” Andrey Tarkovski – Mühürlenmiş Zaman
“Örneğin, bir Robert Bresson hangi türü kullanırdı? Hiçbirini. Bresson, Bresson’dur. O, başlı başına bir tür zaten. Antonioni, Fellini, Bergman, Kurosava, Bunuel, son tahlilde, yalnızca kendileriyle özdeştirler. Ya chaplin? Chaplin yoksa sinemada komediyi mi temsil etmektedir? Hayır, o, Chaplin’dir, eşi bir daha bulunmaz bir fenomen, işte o kadar. ‘Tür’ kavramından dondurucu bir soğuk yayılmaktadır.” Andrey Tarkovski – Mühürlenmiş Zaman
Mehmet İbiş 